Pontecesures constitúese como un dos concellos máis singulares da provincia de Pontevedra, cunha historia que abrangue máis de dous milenios e que chegou ao seu século de vida como municipio independiente. O 9 de outubro de 1925 marcou un fito histórico cando José Novo Núñez tomou posesión como primeiro alcalde do novo concello, culminando un proceso de segregación de Valga que converteu a antiga parroquia de San Xulián de Requeixo nunha entidade municipal propia. Esta decisión estratéxica aproveitou a concentración de servizos urbanos —estación ferroviaria, porto, servizo médico— fronte ao carácter rural do resto do territorio de Valga, configurando desde entón un modelo de desenvolvemento que equilibra tradición e modernidade.

Das orixes prerromanas ao primeiro milenio de historia

Os vestigios arqueológicos demostran que o territorio cesureño ten raíces milenarias. O Castro Cessuris, asentamento celta situado no actual emprazamento da igrexa de San Xulián de Requeixo, constitúe o testemuño máis antigo dun poboamento que se remonta ao século VI a.C. Este castro, un dos catro identificados na zona, foi posteriormente aproveitado polos romanos para establecer unha das súas posicións estratéxicas máis importantes no noroeste peninsular.

A chegada romana transformou radicalmente o territorio. O Portus Romano converteuse no século I d.C. nun dos portos comerciais máis relevantes de toda a ría, como demostran os pontóns enterrados de carballo con encastres de cola de milagrosa e os achados arqueolóxicos de cerámica e moedas desde Tiberio ata Constantino III. A construción do primeiro ponte sobre o río Ulla deu orixe ao topónimo actual: «Pontecesures» deriva posiblemente de CENSURIS, lugar onde se realizaban os empadronamentos romanos, ou PONTECAESARIS.

A calzada romana que conectaba con Brigantium atravesaba o territorio polos actuais barrios de Condide, Carreiras, Infesta, Castro e San Xulián, configurando un sistema de comunicacións que permaneceu activo durante séculos. A Turris Augusti, torre erixida por Xulio César tras o sometimento de Brigantion, completaba o sistema defensivo romano entre o porto e o Castro Cortinallas.

O esplendor medieval baixo Diego Gelmírez

O século XII marca o período de maior relevancia histórica medieval baixo o arcebispado de Diego Gelmírez, figura clave na historia cesureña. En 1116, por orde do propio Gelmírez, concluíuse a construción da igrexa románica de San Xulián de Requeixo, edificada sobre o antigo castro celta e que se converteríase no centro relixioso da parroquia.

Pero a importancia de Pontecesures na época medieval transcendeu o ámbito relixioso. Gelmírez estableceu nos estaleiros de Cesures a base para a construción da primeira armada naval dos reinos cristiáns peninsulares. Baixo a dirección do mestre carpinteiro Paolo de Nápoles, construíronse tres navíos para combater piratas berberiscos e normandos, participando posteriormente no ataque contra Coimbra a petición de Alfonso VII.

A Historia Compostelana recolle a importancia estratéxica do porto cesureño na defensa do litoral galego. O Mestre Mateo reformou o ponte romano en 1161, dotándoo da solidez que lle permitiu pervivir ata a actualidade. Durante o reinado de Enrique IV, Pontecesures mantivo o monopolio como único porto de mercaderías en toda a ría de Arousa.

A configuración territorial moderna

Ata o século XVIII, Pontecesures e Padrón permaneceron unidos administrativamente, situación que cambiou coa reorganización provincial que utilizou os ríos como divisións políticas. Alfonso XII concedeu en 1881 o título de «Vila de San Luis de Cesures» á parroquia de San Xulián de Requeixo, recoñecendo formalmente a súa importancia dentro do municipio de Valga.

A construción do ferrocarril Vigo-A Coruña en 1873 —primeiro ferrocarril galego— situou a Pontecesures nunha posición privilexiada nas comunicacións gallegas, reforzando a súa vocación como centro de servizos e intercambio comercial. A estación ferroviaria converteuse nun dos principais argumentos para a posterior segregación municipal.

O proceso de segregación e a constitución municipal

O «Pacto da Devesa» selou en 1925 a independencia municipal de Pontecesures tras un proceso iniciado en marzo do mesmo ano. A segregación aproveitou o contexto da Ditadura de Primo de Rivera e a aprobación do Estatuto Provincial de 1925, que reorganizaba as administracións locais. A corporación municipal de Valga aprobou o informe de segregación o 29 de marzo, culminando o 9 de outubro coa toma de posesión do primeiro alcalde.

A independencia municipal xustificábase pola concentración de servizos urbanos en Pontecesures fronte ao carácter rural do resto do territorio de Valga. O novo municipio controlaba a estación ferroviaria, o porto fluvial, o servizo médico e o punto de recadación de impostos, configurando unha base económica sólida para o seu desenvolvemento autónomo.

A revolución industrial: Nestlé e a transformación económica

O 1 de febreiro de 1938 marcou o inicio dunha nova era coa constitución de ILEPSA (Industria Lechera Peninsular S.A.), antecesora da fábrica de Nestlé que inaugurou oficialmente en 1939. A primeira produción de leite condensado o 16 de agosto de 1939 converteuse nun fito histórico que transformou radicalmente a economía local.

Nestlé estableceu en Pontecesures a primeira industria de transformación láctea de Galicia, xerando un impacto económico que perdura ata a actualidade. Desde 1983, a fábrica cesureña é a única de Nestlé en España para a produción de leite condensado, exportando o 74% da súa produción a catro continentes e empregando directamente a 127 traballadores, ademais de beneficiar a uns 300 gandeiros provedores.

Máis detalles sobre a historia de Nestlé en Pontecesures en pontecesures.net e El Correo Gallego.

A chegada de Nestlé provocou un crecemento demográfico sostido que elevou a población desde os 1.811 habitantes de 1930 ata o máximo histórico de 3.143 en 2010. Este crecemento industrial converteuse no motor económico que permitiu ao concello desenvolver unha infraestrutura de servizos completa e manter a súa viabilidade como entidade municipal independente.

Personaxes ilustres e a pegada cultural

Diego Gelmírez permanece como a figura histórica máis relevante vinculada a Pontecesures. Este primeiro arcebispo de Santiago, posiblemente nacido nas Torres do Oeste de Catoira, foi o gran impulsor das peregrinacións xacobeas e organizador da primeira flota naval dos reinos cristiáns peninsulares. A súa obra en Pontecesures —dende a igrexa románica aos estaleiros navais— marcou definitivamente a identidade histórica do territorio.

Na época contemporánea destacan figuras como Carlos Maside, pintor ilustre nacido no municipio, e Manuel Otero Acevedo, escritor destacado. Na actualidade, investigadores como Xesús Abalo, doutor en Bioloxía que traballa en Suecia, representan a proxección internacional do talento cesureño.

O patrimonio histórico: testemuñas do pasado

A riqueza patrimonial de Pontecesures abrangue desde a arquitectura románica ata o patrimonio industrial contemporáneo. A igrexa de San Xulián de Requeixo, construída en 1116, constitúe a xoia do románico local coa súa nave única rectangular en sillares e os seus 12 canecillos románicos con figuras de monstros.

O ponte romano, reformado polo Mestre Mateo en 1161 e coa súa configuración actual tras as obras de 1911, simboliza a unión entre as provincias de Pontevedra e A Coruña e serve de paso ao Camiño Portugués. Os seus 13 arcos de medio punto rebaixados son testemuña da continuidade histórica dun emprazamento estratéxicamente privilexiado.

Guía completa do patrimonio en Rías Baixas e Mar de Santiago.

A Casa do Alfolí, construída en 1795 durante o reinado de Carlos IV, representa o patrimonio arquitectónico barroco e a importancia histórica do porto como centro comercial. O almacén de tabaco, sal e azufre aproveitaba o monopolio comercial do porto e contén na actualidade restos romanos atopados durante a remodelación de 1918.

Tradicions vivas: a cultura da lamprea

A Festa da Lamprea, celebrada desde 1996, constitúe a tradición máis emblemática do municipio. Esta celebración, que coincide coa romaría de San Lázaro o 17 de marzo, promove a «Dama do Ulla» —a lamprea á bordelesa cocinada na súa propia sangue con arroz e picatostes— como especialidade gastronómica única.

Os valeiros, pescadores especializados na captura de lamprea desde embarcación, manteñen técnicas tradicionais milenarias utilizando «butróns» ou «vituróns» (trampas cónicas de rede). O porto de Pontecesures é o centro neurálxico desta actividade durante a temporada do 2 de xaneiro ao 15 de abril, regulada pola Xunta de Galicia.

Porén, a tradición lamprearia enfronta na actualidade unha crise medioambiental severa. As capturas descenderon drasticamente desde os 23.000 kilos de 2013 aos 3.000 kilos dos últimos anos, provocando a cancelación da Festa da Lamprea en 2024. Esta problemática exemplifica os retos de sostenibilidade que enfrontan as tradicions culturais no século XXI.

Máis información sobre a tradición lamprearia en 7 Caníbales e Hosteltur.

As festividades relixiosas e o calendario tradicional

San Xulián, patrón do municipio, celébrase o 7 de xaneiro como festivo local oficial. A programación inclúe misa solemne, actuacións dos grupos folclóricos Algueirada e Xarandeira, e a popular Festa do Churro. A Virxe do Carmen, o 4 de xullo, constitúe o segundo festivo local oficial.

As Festas de Porto en honra a San Roque (21-23 de agosto) destacan pola XXXI Mexillonada, degustación popular de mexillóns que perpetúa as tradições gastronómicas comunitarias. O Ghaitellón, encontro de músicas tradicionais organizado pola Asociación Cultural Xarandeira, promove anualmente o patrimonio musical galego.

Evolución demográfica: cen anos de crecemento

A evolución demográfica de Pontecesures desde a súa constitución municipal reflicte os ciclos económicos galegos. Dende os 1.811 habitantes de 1930 ata os 3.088 actuais, o municipio experimentou un crecemento sostido impulsado polo desenvolvemento industrial e a súa posición estratéxica no Camiño de Santiago.

O período de maior crecemento (1940-1980) coincide coa expansión industrial vinculada a Nestlé, mentres que a estabilización demográfica desde 1980 reflicte a transición cara servizos e turismo. A densidade actual de 462,52 habitantes por quilómetro cadrado sitúa a Pontecesures por enriba da media provincial, evidenciando o seu carácter urbano consolidado.

Retos e perspectivas do século XXI

Pontecesures afronta o seu segundo século de existencia municipal con desafíos e oportunidades específicos. O envellecemento poboacional (17,6% maiores de 65 anos) e o crecemento natural negativo requiren políticas de atracción demográfica que aproveiten as súas vantaxes competitivas.

A diversificación económica constitúe un reto estratéxico para reducir a dependencia de Nestlé, aproveitando o potencial do turismo xacobeo —os peregriños xeran un 11% máis de impacto económico que os turistas convencionais— e a valorización do patrimonio histórico.

A crise da tradición lamprearia exemplifica os desafíos medioambientais contemporáneos. A recuperación da calidade ecolóxica do río Ulla resulta fundamental para preservar unha tradición cultural que define a identidade cesureña desde tempos milenarios.

Conclusión: un século de identidade propia

A decisión de segregarse de Valga en 1925 resultou estratéxicamente acertada, permitindo o desenvolvemento dunha identidade municipal propia que equilibra tradición e modernidade. Dende o castro celta de Cessuris ata a fábrica de Nestlé, Pontecesures exemplifica a capacidade de adaptación dunha comunidade que mantivo ao longo dos séculos unha vocación de intercambio comercial e cultural.

O primeiro século de existencia municipal consolidou un modelo de desenvolvemento que aproveita vantaxes competitivas únicas: posición fluvial estratéxica, conectividade ferroviaria temprana, vocación industrial e proxección no turismo xacobeo. Este legado configura unha base sólida para afrontar os retos do século XXI, preservando as tradicions que conforman a identidade cesureña mentres se adapta ás esixencias da modernidade.

A historia de Pontecesures demostra que os pequenos municipios poden manter a súa viabilidade e identidade propia cando aproveitan eficazmente os seus recursos patrimoniais, económicos e culturais. O seu próximo desafío consiste en transmitir ás xeracións futuras un patrimonio histórico e cultural que abrangue máis de dous milenios de historia, asegurando que a riqueza do pasado continue sendo semente de prosperidade futura.

---

Enlaces de interese para coñecer máis sobre Pontecesures

Fontes oficiais:

• Concello de Pontecesures – Web oficial municipal
• Pontecesures.net – Portal informativo local

Patrimonio e turismo:

• Guía das Rías Baixas – Información turística completa
• Mar de Santiago – Camiño de Santiago e patrimonio
• Vivecamino – Que ver en Pontecesures

Historia industrial:

• 75 aniversario de Nestlé – Historia da fábrica
• El Español – Reportaxe actual sobre Nestlé

Tradicions e cultura:

• Festas e tradicions – Calendario festivo
• Datos demográficos – Evolución da poboación